Zeznania świadków to obok dowodu z dokumentów, najczęściej wykorzystywany środek dowodowy w sprawach cywilnych. Ich rola może zadecydować o rozstrzygnięciu postępowania, dlatego warto wiedzieć, kto może być świadkiem, jakie są prawa i obowiązki świadka, a także czy można odmówić bycia świadkiem w sądzie.

1.   Kim jest świadek w postępowaniu sądowym?

Omawiany środek dowodowy ma charakter osobowy. Świadkiem może być wyłącznie osoba fizyczna, która została wezwana w takim charakterze przez sąd. Status świadka podmiot otrzymuje z chwilą wydania przez sąd postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań tego konkretnego świadka. Świadkiem jest osoba, która ma lub powinna mieć wiedzę co do okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Statusu tego ta osoba nie traci nawet wówczas, gdy w trakcie przesłuchania okaże się, że nie posiada żadnej wiedzy co do okoliczności faktycznych sprawy.[i]  Może to być wiedza wynikająca z bezpośredniego doświadczenia lub tzw. testimonia ex auditu, czyli relacja zasłyszana od innych.

Kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje granic wiekowych (zarówno co do górnej, jak i dolnej granicy) do bycia świadkiem. W przypadku małoletnich, jedynie w postępowaniu w sprawach małżeńskich wprowadzono zasadę, że małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków. W pozostałych postępowaniach nie ma żadnych ustawowych granic, a  decydujące do możliwości składania zeznań jako świadek są zdolność do spostrzegania i przekazywania informacji. W  każdym przypadku podlegają one ocenie sądu.

2.   Kto nie może zostać świadkiem?

Nie każdy może pełnić funkcję świadka. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art. 259–261 oraz 430 k.p.c.) wskazują, kto nie może być świadkiem, m.in.:

• osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swoich spostrzeżeń,
• wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli "zastrzeżone" lub "poufne" oraz osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem
• przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, która mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową.
• współuczestnicy jednolici,
• mediatorzy, co do faktów o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy).

Wątpliwości co do tego, kto może być świadkiem, warto skonsultować z prawnikiem.

3.   Zeznanie świadka jako dowód w sprawie – kiedy jest możliwe?

Każda ze stron może zawnioskować o przesłuchanie świadka, wskazując jego dane i fakty, które mają zostać potwierdzone. Zakres złożonych zeznań może być ograniczony przepisami prawa. Mimo wskazania we wniosku określonych faktów, o których ma zeznawać świadek, sąd może przesłuchać go także co do innych faktów, które uzna za istotne z punktu widzenia rozstrzygnięcia sprawy. Mogą to być także fakty niekorzystne z punktu widzenia strony, która wnioskowała o przeprowadzenie tego dowodu.[ii] Zeznanie świadka jako dowód może też zostać przeprowadzone z urzędu,  bez wniosku stron (art. 232 zd. 2 KPC), a także mimo wycofania przez stronę jej wniosku. Pamiętać należ, że w kpc nie istnieje hierarchia dowodów. Innymi słowy sąd wydając wyrok może oprzeć się na wszystkich dowodach, w tym na zeznaniach świadków. Mimo braku hierarchii sąd powinien jednak wziąć pod uwagę obiektywne przesłanki związane z wiarygodnością określonych środków dowodowych.

Zeznania świadka na piśmie – czy to możliwe?

Zeznania mogą być składane:

• ustnie – bezpośrednio w sądzie,
• zdalnie – przez wideokonferencję,
• pisemnie – jeżeli sąd tak postanowi. W takim przypadku świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd.

4.   Odmówienie składania zeznań przez świadka – czy jest to możliwe i kiedy?

Zgodnie z przepisami, niektóre osoby mają prawo odmówić składania zeznań. Kto może odmówić zeznań w charakterze świadka?

• małżonek strony, także po ustaniu małżeństwa,
• rodzice, dziadkowie (wstępni),
• dzieci, wnuki (zstępni),
• rodzeństwo,
• osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia.

Prawo do odmowy zeznań przysługuje także osobom powinowatym ze stroną w takiej samej linii i w takim samym stopniu jak ich wstępni, zstępni i rodzeństwo. Prawo do odmowy zeznań obejmuje teścia, pasierba czy rodzeństwo małżonka.

Ponadto, czy świadek może odmówić zeznań w sądzie z innych powodów? Tak – Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi. Odmowa zeznań obejmuje wszystkie informacje powierzone duchownemu w ramach spowiedzi indywidualnej. Sąd nie może zweryfikować, czy o konkretnych faktach duchowny dowiedział się rzeczywiście w czasie spowiedzi. Wystarczające jest zapewnienie duchownego.[iii]

Natomiast każda osoba może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli mogłoby to narazić ją lub jego bliskich (wymienionych powyżej) na:

• odpowiedzialność karną,
• hańbę,
• poważną szkodę majątkową,
• albo zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.

Pamiętać należy, że odmowa odpowiedzi na pytanie polega na uchyleniu się od odpowiedzi na konkretne pytanie. Jest więc innym prawem niż prawo odmowy zeznań. W ramach odmowy odpowiedzi na pytanie świadek może uchylić się od odpowiedzi na więcej niż jedno pytanie, a nawet na wszystkie pytania, musi jednak przystąpić do zeznań.[iv]

Dodać należy, że świadek prawidłowo wezwany ma obowiązek stawić się w sądzie. Sąd, wzywając świadka, wymieni w wezwaniu imię, nazwisko i zamieszkanie wezwanego, miejsce i czas przesłuchania, nazwiska stron i przedmiot sprawy oraz zwięzłą osnowę przepisów o karach za pogwałcenie obowiązków świadka, a ponadto o zwrocie wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem do sądu, oraz o wynagrodzeniu za utratę zarobku. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę ( do 3 tysięcy złotych). W przypadku, gdy świadek ponownie się nie stawi sąd skaże go ponownie na karę grzywny i może zarządzić przymusowe jego doprowadzenie. Wskazane sankcje mogą zostać zastosowane także co do świadków, którym przysługuje prawo odmowy składania zeznań lub wobec tych, w których ocenie nie posiadają wiedzy o istotnych faktach w sprawie, a którzy bez usprawiedliwienia nie stawią się w sądzie. W przypadku nałożenia grzywny na świadka, w sytuacjach przewidzianych przez prawo, może on zwolnić się z obowiązku zapłacenia grzywny. Jednak w tym przypadku niezbędny jest wniosek do sądu złożony w terminie tygodnia od doręczenia mu postanowienia sądu skazującego go na grzywnę. We wniosku świadek powinien przedstawić okoliczności które uniemożliwiły mu stawiennictwo np. choroba oraz przedstawić dowody na potwierdzenie tych okoliczności.
​

5.   Czy nieletni może zostać świadkiem w procesie cywilnym?

Kodeks postępowania cywilnego nie wyklucza przesłuchiwania dzieci, jednak w sprawach małżeńskich obowiązują ograniczenia (art. 430 k.p.c.).

Nie można przesłuchiwać:

• dzieci poniżej 13. roku życia,
• zstępnych stron poniżej 17. roku życia

w sprawach małżeńskich.

Zakaz ma charakter bezwzględny, czyli nie może zostać uchylony czy to nawet za zgodą małoletniego czy też jego przedstawiciela ustawowego.

W innych sprawach sąd ocenia, czy dziecko jest na tyle dojrzałe, aby złożyć wiarygodne zeznania. Przesłuchania dzieci powinny odbywać się w warunkach dla nich komfortowych, często z udziałem psychologa.
​

6.   Przebieg przesłuchania

Kolejność przesłuchania świadków ustala przewodniczący. Świadkowie, którzy nie złożyli jeszcze zeznań, nie mogą być obecni przy przesłuchaniu innych świadków. Świadkowie oczekujący na wezwanie na salę oczekują poza salą rozpraw, na korytarzu sądu. Po wyczytaniu i wezwaniu na salę świadek zajmuje swoje miejsce, a sąd odbiera od niego dane osobowe – które muszą być potwierdzone dokumentem stwierdzającym tożsamość (dlatego należy pamiętać o jego zabraniu)- oraz ustala jakie stosunki łączą świadka z stronami postępowania. Następnie przewodniczący udziela pouczenia o odmowie składania zeznań jak i odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Po tym odebrane jest od świadka przyrzeczenie, z którego może on być zwolniony na zgodny wniosek stron. Świadek składa zeznania ustnie, pytania zadają mu sąd i strony postępowania. Świadek po przesłuchaniu może oddalić się z sądu dopiero po uzyskaniu na to zezwolenia przewodniczącego. Samowolne oddalenie się przez świadka może wywołać skutki takie jak nieusprawiedliwione niestawiennictwo. Nadto świadkowi przysługuje zwrot wydatków koniecznych, związanych z jego stawiennictwem w sądzie (w tym kosztów podróży, zwrot kosztów noclegu), jak i wynagrodzenia za utratę zarobku. Zwrot jest przyznawany na wniosek świadka. Pamiętać należy że wysokość kosztów świadek musi należycie wykazać, jak i  podlegają one ocenie sądu. W przypadku, gdy świadek stawił się w sądzie ale nie został przesłuchany, również należy mu się zwrot wydatków.

​

W razie wątpliwości zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.