Jak dochodzić prawa do zachowku?

1. cZym jest zachowek? 

Zachowek to instytucja uregulowana w kodeksie cywilnym mająca na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny zmarłego. Zachowek to określona wartość, którą najbliżsi członkowie rodziny powinni otrzymać od spadkodawcy w postaci darowizny, powołania do spadku, zapisu, czy tez świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. „Instytucja zachowku jest uzasadniona i konieczna dla urzeczywistnienia podstawowych wartości konstytucyjnych takich jak godność, ochrona rodziny i prawo dziedziczenia. Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej wyklucza takie ukształtowanie porządku dziedziczenia, w którym członkowie najbliższej rodziny spadkodawcy, w szczególności małoletni zstępni, małżonek lub rodzice trwale niezdolni do pracy pozbawieni zostaliby środków do życia. Zachowek realizuje kluczowe ze społecznego i prawnego punktu widzenia funkcje: funkcję alimentacyjną, stwarzając ekonomiczne podstawy egzystencji dla najbliższych członków rodziny, związaną z nią funkcję zabezpieczającą, funkcję ochronną dla rodziny pojmowanej jako wspólnota, funkcję dystrybucyjną oraz funkcję solidarnościową.”
Innymi słowy spadkodawca ma możliwość rozrządzić całym swoim majątkiem lub jego większa częścią na wypadek śmierci, niekoniecznie dla najbliżej rodziny, jednak w takiej sytuacji członkom rodziny będzie przysługiwało roszczenie o pokrycie należnego zachowku lub jego części.

2. Kto może dochodzić zachowku?

Krąg osób uprawnionych do zachowku jest ograniczony do:
• zstępnych (dzieci, wnuki itd.),
• małżonka,
• rodziców spadkodawcy
którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Tym samym zachowek nie przysługuje np. rodzeństwu, dziadkom czy dalszym krewnym. Zachowek nie przysługuje też osobom, które w danym przypadku nie doszłyby do dziedziczenia z ustawy, a więc przede wszystkim: osobie, która odrzuciła spadek, została uznana za niegodną dziedziczenia, zawarła ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, czy została przez spadkodawcę wydziedziczona. Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

​
3. Kiedy i od kogo można żądać zapłaty zachowku?

Roszczenie o zachowek lub o jego uzupełnienie przysługuje wtedy, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu udziału w spadku. Uprawniony może dochodzić zachowku od:
1. spadkobierców – zarówno testamentowych, jak i ustawowych,
2. osób, które otrzymały darowizny doliczone do spadku od spadkodawcy,
3. zapisobiercy windykacyjnego,
4. fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku,
5. od osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Pamiętać należy, że Uprawniony nie ma swobody w wyborze podmiotu od, którego będzie dochodził roszczenia o zachowek. Obowiązuje go wyżej wskazana kolejność.

4. Jak obliczyć wysokość zachowku?

Podstawą obliczeń jest tzw. substrat zachowku, na który składa się co do zasady czysta wartość spadku, czyli aktywa pomniejszone o jego pasywa, powiększona o doliczenie do niej zapisów windykacyjnych i darowizn doliczanych do spadku.
Następnie należy ustalić udział spadkowy, który by należał się uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Udział spadkowy należy pomnożyć przez ½, chyba że Uprawniony jest trwale niezdolny do pracy bądź uprawniony jest małoletni, wtedy udział spadkowy należy pomnożyć przez 2/3.
Otrzymany ułamek należy pomnożyć przez substrat zachowku. Co do zasady wynik tego mnożenia stanowi wartość zachowku należnego Uprawnionemu.

Przykład:
Spadkodawca ma dwoje dorosłych dzieci i zostawił cały majątek w testamencie swojej sąsiadce, która nie jest z nim spokrewniona. W takiej sytuacji każdemu z dzieci przysługuje połowa spadku (50%) z ustawy. W ramach zachowku każde z nich może żądać 25% (½ z 50%) wartości substratu zachowku.

Co do zasady przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny, ale nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Pamiętać należy, że jeżeli obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a w przypadku gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Nie zwalnia z odpowiedzialności wyzbycie się wzbogacenia w okresie, w którym obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem pokrycia roszczenia o zachowek. Ustawodawca nie wprowadza solidarnej odpowiedzialności obdarowanych, lecz ustala kolejność, w jakiej odpowiedzialność ta powstaje. Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

5. Sposoby dochodzenia zachowku:

• Polubowne wezwanie do zapłaty – pierwszy krok do dochodzenia zachowku to pisemne wezwanie do zapłaty.
• Postępowanie sądowe – jeśli brak jest reakcji lub strony nie mogą dojść do porozumienia, wtedy konieczne może okazać się wszczęcie postępowania sądowego.
• Mediacja – czasem warto skorzystać z pomocy mediatora celem koncyliacyjnego zakończenia sporu.

​
6. Terminy dochodzenia roszczenia o zachowek

Roszczenie przedawnia się z upływem:
• 5 lat od ogłoszenia testamentu- roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń
• 5 lat od otwarcia spadku –roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnie-nia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny, roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzu-pełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji ro-dzinnej.

7. Czy warto skorzystać z pomocy adwokata?

Sprawy o zachowek bywają złożone, a błędy mogą sporo kosztować. Niniejszy artykuł stanowi ogólne omówienie tej instytucji, tak więc należy mieć na uwadze, że przepisy prawa mogą zawierać wyjątki od opisanych reguł. Nadto istotna jest analiza konkretnego stanu faktycznego. Profesjonalna pomoc prawna pomoże nie tylko w zrozumieniu skomplikowanej materii prawnej, ale pomoże prawidłowo sporządzić pisma procesowe i reprezentować interesy strony aż do zakończenia postępowania sądowego.

8. Podsumowanie

Zachowek jest istotnym narzędziem ochrony interesów najbliższej rodziny zmarłego. Choć proces może być złożony, znajomość przepisów i właściwe przygotowanie zdecydowanie zwiększa szanse na powodzenie roszczenia.
Niniejszy artykuł ma wyłącznie charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej, opinii, wykładni prawa ani konsultacji. Informacje w nim zawarte nie odnoszą się do konkretnego przypadku, dlatego zapraszamy do kontaktu celem konsultacji.